Terapia schematów - czym jest? Założenia, tryby, dla kogo terapia schematu

Terapia schematów to nowy nurt w terapii behawioralno-poznawczej. Jej istotą jest koncentrowanie się na wzorcach, które przyczyniają się do zachowań trudnych. To właśnie odróżnia ją od terapii behawioralno-poznawczej: nie skupia się jedynie na objawach i terapii ale również na tym, co te objawy wywołało. Określana jest mianem terapii holistycznej oraz innowacyjnej, staje się niezwykle skuteczna w przypadku różnorodnych zaburzeń.

Jeśli w Twoim przypadku lub kogoś z Twoich bliskich widzisz, że dobrze znane metody terapeutyczne nie zdają egzaminu, może warto znaleźć specjalistę, pracującego w nurcie terapii schematów. Czym dokładnie ona jest, jakie są jej założenia i kiedy naprawdę warto z niej skorzystać? Odpowiedzi na te i wiele innych pytań znajdziesz w dalszej części artykułu.

Istnieje wiele modeli terapeutycznych, w jakich pracują psychologowie i certyfikowani psychoterapeuci. Najbardziej znane to psychoanaliza, terapia behawioralno-poznawcza, terapia skoncentrowana na rozwiązaniach oraz terapia systemowa. Jedną z nowszych form terapii, wywodzących się z nurtu behawioralno-poznawczego, a jej autorem jest Jeffrey Young. Terapia schematów czerpie również z terapii skoncentrowanej na rozwiązaniach, terapii Gestalt, analizy transakcyjnej, teorii przywiązania oraz teorii relacji z obiektem. Sama w sobie stanowi nowatorskie, holistyczne i integracyjne podejście do procesu terapeutycznego, zakłada bowiem o ważności zarówno objawów zaburzenia, jak i przyczyn, z jakich się wywodzą. Liczne badania na temat jej skuteczności są optymistyczne, co przesądza o jej wyborze w terapii różnorodnych zaburzeń i problemów natury psychologicznej. Jakie są założenia tego modelu terapii?

Założenia terapii schematów

Terapia schematów opiera się na wielu założeniach, które wyznaczają sposób pracy terapeutycznej z pacjentem. Przede wszystkim koncentruje się silnie na kontakcie terapeutycznym, przywiązuje dużą wagę do kontaktu relacji pacjent-terapeuta. Ta metoda terapii wybiera techniki skoncentrowane na rozwiązaniach, kładąc nacisk na znajdowanie przyczyn trudnych zachowań, dezorganizujących życie pacjenta. Ponadto, kładzie nacisk na emocje pacjenta, pracę nad nimi, odpowiednie ich nazywanie, okazywanie i kontrolowanie.

_{Wzorce zachowań z dzieciństwa}

Kluczową kwestią w terapii schematów jest założenie, że w psychice każdego z nas tworzą się pewne schematy, wzorce zachowania i postępowania, które mnożą się już od wczesnego dzieciństwa. Dla przykładu: dziecko alkoholika stara się przejmować obowiązki nietrzeźwego rodzica, opiekować się rodzeństwem i zadbać o potrzeby wszystkich poza sobą. W dorosłym życiu również przejmuje odpowiedzialność za wszystkich i za wszystko, nierzadko zapominając o sobie. Z drugiej strony, dziecko wychowywane przez surowych i wymagających rodziców wzrasta w przekonaniu, że na miłość musi zasłużyć, np. odpowiednim zachowaniem i dobrymi ocenami. W przyszłości może mieć problem z wchodzeniem w relacje z innymi ludźmi, zwłaszcza budowaniem związku. Są to właśnie schematy czyli pewne wzorce zachowań, które tworzymy dla lepszego radzenia sobie. Schemat - w ujęciu terapii schematów - nie jest niczym złym, to pewna konstrukcja, która pozwala nam na określone postępowanie, wynika z posiadanego doświadczenia. Posiadane przez nas schematy mogą być i dobre i złe, wytwarzamy je, aby ułatwić sobie działanie i myślenie.

W terapii schematu chodzi właśnie o to, aby rozpoznawać i analizować takie schematy oraz zmieniać te, które uznajemy za niekorzystne dla nas. Zastępujemy je nowymi, bardziej racjonalnymi, zdrowymi, dobrymi dla nas.

Terapia schematów wyróżnia nieadaptacyjne schematy, które - zdaniem jej twórców - są przyczyną różnorodnych trudności i zaburzeń. Z czego może wynikać tworzenie się tych nieadaptacyjnych wzorców zachowań? Wśród przyczyn wymienia się niezaspokojenie potrzeb, w tym potrzeby niezależności, autonomii, spontaniczności czy wolności wyrażania przekonań. Jakie nieadaptacyjne schematy wyróżnili twórcy terapii schematów? Jest ich aż 18 i zostały podzielone na konkretne obszary.

Obszar: odrzucenie i rozłączenie

1. Deprywacja emocjonalna - dana osoba jest przekonana, że ludzie nie są w stanie zaspokoić jej potrzeb, zarówno fizycznych, np. potrzeba bliskości, jak i emocjonalnych, np. potrzeba przynależności.

2. Opuszczenie - dana osoba obawia się, że utraci kogoś dla siebie ważnego, człowieka, z którym wiążą ją silne więzi, mimo iż nic na to nie wskazuje. Uważa ona, że wszystkie związki i tak się rozpadną, rozłączy je rozstanie lub choroba i śmierć.

3. Wstyd/Poczucie bycia wadliwym - osoba czuje się gorsza, ułomna, przekonana jest, że każdy, kto ją pozna od razu odkryje jej wady i słabsze strony. Uważa, że nie jest warta przyjaźni i miłości, bardzo przejmuje się opinią innych, często czuje zawstydzenie, jej pewność siebie jest niska.

4. Skrzywdzenie/Nieufność - osoba jest przeświadczona, że inni ludzie ją wykorzystują i krzywdzą, czuje się upokarzana, oszukiwana, zostaje poddawana procesowi manipulacji.

5. Izolacja społeczna - osoba jest przekonana, że nie pasuje do reszty grupy czy całego społeczeństwa, czuje się odizolowana od nich.

Obszar: brak autonomii/Brak własnych dokonań

6. Podatność na zranienia - osoba jest przeświadczona, że praktycznie w każdej chwili może zdarzyć się coś złego i nie może się przed tym uchronić. Podejmuje wiele środków, aby zapobiec katastrofom w swoim życiu, co kosztuje ją wiele nerwów…

7. Poczucie niekompetencji - osoba czuje się mało kompetentna, aby brała na siebie powierzone jej obowiązki, ma problemy z samodzielnym funkcjonowaniem, czuje się niepewna, woli być zależna od innych, brakuje jej pewności siebie, ma trudności z podejmowaniem decyzji.

8. Poczucie porażki - osoba jest przeświadczona, że jej osiągnięcia w różnych dziedzinach życia nigdy nie będą tak spektakularne, jak innych, czuje się gorsza, nie ma ochoty podejmować wysiłku, ponieważ czuje, że to i tak nic nie da.

_{Poczucie porażki}

9. Uwikłanie emocjonalne - osoba jest przekonana, że jej bliskość z kimś jest niezbędna do przetrwania i brak tego człowieka sprawi, że jej życie przestanie mieć sens. Jest to nadmiernie rozwinięta relacja z kimś dla nas ważnym, np. rodzicem czy partnerem (może nosić miano toksycznej).

Obszar: uszkodzone granice

10. Roszczeniowe "Ja" - osoba jest przekonana, że jest lepsza od innych i w związku z tym domaga się specjalnego taktowania, wyjątkowych praw i ustępstw. Bardzo skupia się na sobie, wykazuje tendencję do dominacji i chęć rywalizacji z innymi, aby móc im udowadniać swoją wyższość. Lubi kontrolować innych.

11. Problemy z samokontrolą - uwidaczniają się problemy z samokontrolą, osoba ma trudności z przeżywaniem frustracji, radzeniem sobie z porażkami, niepowodzeniami.

Obszar: zahamowanie i nadmierna czujność

12. Zahamowanie emocjonalne - osoba unika spontanicznych zachowań, podczas kontaktu z innymi ludźmi, ma problem z okazywaniem emocji. Zdarza się jej je tłumić, zwłaszcza te negatywne, w tym gniew ale i negatywne, np. nadmierną - w jej ocenie - radość.

13. Nadmierny pesymizm, negatywizm - nadmierne koncentrowanie się na negatywach: rozczarowaniu, porażkach, rozpadzie związku, zdradzie, bólu, śmierci) przy umniejszaniu pozytywów. Dana osoba stale się zamartwia, narzeka, ma trudności z podejmowaniem decyzji.

14. Nadmierna surowość - przekonanie, że za błędy należy surowo karać, zarówno siebie, jak i innych, osoba nierzadko cechuje się niskim poziomem empatii oraz tolerancji.

15. Nadmierny krytycyzm - przekonanie, że musimy spełniać konkretne wymagania, ten schemat wiąże się często z wysokim poziomem perfekcjonizmu.

Obszar: nakierowanie na innych ludzi

16. Poszukiwanie uznania i aprobaty - nadmierne i przesadne dążenie do uznania innych, aprobaty, zwykle staramy się je osiągnąć poprzez rezygnowanie z bycia sobą i dopasowywanie się do innych.

17. Samopoświęcenie dla innych - osoba skupia się na poświęcaniu swojego czasu dla innych, jest na tym bardzo skoncentrowana, po pewnym czasie może wykształcić się złość na innych ludzi, że musimy im pomagać i nie możemy skupić się na swoich potrzebach.

18. Podporządkowywanie się innym - osoba czuje się przymuszona do bycia posłuszną innym, podporządkowuje im swoje potrzeby i emocje. Jest nadmiernie uległa ale jednocześnie może dochodzić do gromadzenia się ukrytej złości i frustracji.

_{Podporządkowanie się innym}

Tryby schematów

W terapii schematów bardzo istotnym pojęciem są także tryby schematów. Wyróżniamy cztery ich kategorie, są to tak zwane tryby dziecięce, tryby rodzicielskie, tryby radzenia sobie, tryb szczęśliwego dziecka oraz tryb zdrowego dorosłego. Dążymy właśnie do tych ostatnich, które jest trybami adaptacyjnymi, tryby rodzicielskie są uznawane za nieadaptacyjne.

Tryby dziecięce

1. Nieadaptacyjne:

• Wrażliwe dziecko - czujemy się samotni, opuszczeni, bezbronni, pojawia się, gdy nie są spełnione emocjonalne potrzeby podstawowe.
• Rozzłoszczone dziecko - pojawia się złość, bunt, frustracja: również jako efekt niezaspokojenia podstawowych potrzeb emocjonalnych.
• Impulsywne dziecko - kolejny tryb, pojawiający się jako efekt niezaspokojenia potrzeb emocjonalnych, w tym wypadku zachowujemy się impulsywnie, działamy bez zastanowienia, chaotycznie, nielogicznie.

2. Adaptacyjny tryb "szczęśliwe dziecko" - czujemy się spokojni, bezpieczni, życiowo spełnieni, akceptowani ale i doceniani, pewni siebie. Z innymi, ważnymi dla nas ludźmi łączą nas silne i zdrowe więzi, posiadamy kontrolę nad swoim życiem.

Tryby radzenia sobie

Pojawiają się, gdy zdajemy sobie sprawę z tego, że nasze emocje i myśli uruchamiają pewien schemat działania. Wszystkie uznane są za nieadaptacyjne:

1. Agresywny obrońca - jako efekt uruchomienia się po raz kolejny schematu pojawia się agresja, frustracja, bunt, może być stosowana manipulacja.

2. Odcięty emocjonalnie obrońca - jako efekt uruchomienia schematu pojawia się odcięcie od emocji, izolujemy się od innych, rezygnujemy z aktywności, przyjmujemy postawę bierną, obojętną.

3. Uległy poddany - pojawienie się schematu sprawia, że przyjmujemy postawę bierną ale uległą, poddajemy się, odrzucamy swoje pragnienia i potrzeby.

Tryby rodzicielskie

1. Nieadaptacyjne:

• Wymagający rodzic - to tendencja do wywierania presji na innych, dążenia do perfekcjonizmu, trudności ze spontanicznymi zachowaniami.
• Karzący rodzic - odczuwanie złości na siebie na to, co czujemy, trudności z okazywaniem emocji.

2. Tryb adaptacyjny "zdrowy dorosły" - w tym trybie wszystkie życiowe zadania realizujemy tak, jak się tego wymaga, prowadzimy życie prywatne, zawodowe, towarzyskie, erotyczne, realizujemy się w tych wszystkich sferach, dbamy o swój rozwój, potrafimy stawiać granice i walczyć o siebie.

Dla kogo jest terapia schematu?

Kiedy korzysta się z terapii schematu? Kto może ocenić ją jako najbardziej efektywną? Z jakimi pacjentami pracują terapeuci, wykwalifikowani w tym nurcie?

Terapia schematu jest szczególnie polecana w przypadku:

• trudności w nawiązywaniu i podtrzymywaniu relacji, zwłaszcza o charakterze powtarzającym się, np. wybieranie niewłaściwych partnerów, wchodzenie w toksyczne związki, trudności z asertywnym odmawianiem, biernością w relacji, itp.;
• doświadczania silnych, zwłaszcza negatywnych emocji, jakie trudno nam opanować, np. złość, smutek, frustracja, wstyd, co może być związane z zachowaniami agresywnymi;
• konkretnych trudności, które trwają już dłuższy czas, np. nieśmiałość, trudności z podejmowaniem decyzji, realizowaniem planów, wysokimi wymaganiami wobec siebie, perfekcjonizm, itp.
• Zaburzonej samooceny, zwłaszcza zaniżonej pewności siebie, trudności w ocenianiu swojej osoby, przyjmowaniem krytyki, dostrzeganiem swoich zalet;
• nieprzyjemnych doświadczeń co do terapii w innych nurtach, małej efektywności tych działań;
• powracających uporczywie negatywnych myśli o sobie lub innych ludziach;
• nadmiernego lęku przed oceną lub/i koncentracji się na tym, jak oceniają nas inni;
• doświadczanie uporczywego uczucia stresu, niepokoju, zwątpienia w siebie lub wstydu;
• nawracające epizody dolegliwości takich jak depresja i lęki, które są odporne na leczenie farmakologiczne;
• każdej sytuacji, kiedy zauważamy pewien powtarzający się wzór, schemat, który po raz kolejny wpędza nas w coś negatywnego.

W tych sytuacjach bardzo możliwe jest posiadanie schematów, które warunkują nasze zachowania na tyle silnie, że nie możemy im się przeciwstawić. Warto poczynić krok w kierunku zmiany i rozpoznać je oraz próbować zmienić, aby pozwalały nam lepiej radzić sobie z tym, co niesie życie. W przypadku jakich zaburzeń psychicznych efektywna jest terapia schematów? Terapeuci w tym nurcie pracują z pacjentami z różnorodnymi zaburzeniami, w tym zaburzeniami osobowości oraz zaburzeniami nastroju czy nerwicowymi.

Czy można ze schematami poradzić sobie samodzielnie?

Wiele osób, które zdają sobie sprawę z tego, że ich życiem rządzą schematy, chce samodzielnie, na własną rękę, poradzić sobie z nimi. Niestety, zrozumienie i zidentyfikowanie schematów to nie wszystko, bardzo istotne jest przepracowanie tych nieadaptacyjnych wzorców na kilku poziomach:

• poziomie emocjonalnym (tutaj nierzadko następuje odwołanie do dzieciństwa i zdiagnozowanie przyczyn powstania nieadaptacyjnych schematów, np. (niezaspokojenie pewnych potrzeb),
• poziomie poznawczym (odnoszącym się do naszych myśli)
• poziomie zachowania, reakcji na te emocje i myśli.

Zwykle osoba nieposiadająca stosownego wykształcenia nie jest w stanie przepracować schematów na tyle, aby je zrozumieć i zmienić. Niezbędne jest skorzystanie z fachowej pomocy psychologicznej. Profesjonalna terapia pomoże nam uporać się ze schematami i odzyskać radość życia oraz równowagę emocjonalną.

Terapia schematów - podsumowanie

Podsumowując i nieco upraszczając mnogość informacji z dziedziny psychologii: terapia schematów skupia się na identyfikowaniu i zmianie nieadaptacyjnych schematów, wzorów zachowań, które utrudniają nam normalne funkcjonowanie. Praca odbywa się na wielu poziomach: emocjonalnym, poznawczym oraz związanym z zachowaniem. Dzięki temu możliwe jest odzyskanie równowagi emocjonalnej i radości życia.

Autor: Monika Muzolf, psycholog